4- İSLÂMİYETTEN ÖNCE TÜRK DESTANI

Türk edebiyatı destanlarla başlar. Destan,bir milletin eski zamanlarda başından geçen büyük hadiselerin halk dilinde edebir bir şekil almasıdır. Bir milletin henüz yazısı yokken yaptığı büyük savaşlar,ün alan kahramanlar bütün milletçe tanınırdı. Sonra bunlar babadan oğula geçe geçe bir takım eklentiler daha alarak büyür. İçine şiir ve hayal unusrlaru da karışır. Birkaç nesil sonra artık destan bütün milletin malı olmuştur. Böylece teşekkül eden ve her asır geçtikçe az çok değişikliklere uğrayan destan günün birinde,yazının icat veya kabulünden sonra yazılır ve değişimez bir hal alırdı. Fakat uğradığı bütün değişmelere rağmen teşekkül ettiği zamanın umumi seciyesini taşır.



Destanlar babadana oğula anlatıla anlatıla zaman geçtikçe bazan o milletin ilerki isteklerine,ülküsüne ait unsurlarla da süslenir. Böylelikle edebî değeri yükselen destan âdeta birçok nesillerin müşterek edebî mahsulü halini alır.



Bir destan,teşekkül ettiği asırdan ne kadar sonra kağıda geçirilirse geçirilsin,yine teşekkül ettiği asrın mahsulü sayılır. Çünkü onun temeli,esas fikirleri,esas unsurları teşekkül ettiği asra aittir. Aradan geçen uzun asırlar o destanın mevzuunda,dilinde büyük değişiklikler yapsa bile bunlar nihayet sathîdir.



Bir millet yazıyı kabul ettikten sonra bile bir takım destanlar yaratabilir. Çünkü asıl halk yığını henüz okuyup yazmayı öğrenmemiştir ve edebî zevklerini bilhassa destanlarla doyuracak seviyededir. Nitekim kurtuluş savaşına ait bir takım destanlar bile teşekkül etmeğe başlamıştır.



İslâmiyetten önceki Türk destanı bugünkü bilgimize göre,birbirinin devamı olan altı bölümden ibarettir. Bunlar Türk tarihinin gidişine uygurn olarak şunlardır:



1- Yaradılış destanı

2- Saka destanı

3- Kun - Oğuz destanı

4 - Siyenpi destanı

5- GökTürk destanı

6- Uygur destanı



Yaratılış Destanı



Yaratılış destanı dünyanın nasıl yaratıldığını,insan ırklarının nasıl meydana geldiğini ve şeytanın nasıl bir kötülük unsuru olduğunu,Türklerin düşüncesine göre izah etmektedir. Destan şöyledir:



Daha hiçbir şey yokken 'Tanrı Kara Han' la 'su' vardı. Kara Handan başka gören,sudan başka görünen yoktu. Kara Han yalnızlıktan sıkılıp ne yapayım diye düşünürken su dalgalandı. 'Ak Ana' çıktı. Kara Han'a 'yarat' diyip yine suya daldı. Bunun üzerine Kara Han 'kişi'yi yarattı. Kara Hanla kişi ebedi suyun üstünde iki kara kaz gibi uçuyorlardı. Fakat kişi halinden memnun değildi. Kara Handan daha yüksekte uçmak istiyordu. Onun bu dileğini sezen Kara Han kişiden uçmak kabiliyetini aldı. Kişi sonsuz suya yuvarlandı. Boğuluyordu. Yaptığına pişman olarak Tanrı Kara Handan bağışlanmasını diledi. Tanrı Kara Han kişiye sudan yükselmesini buyurdu. Denizden bir yıldız yükseltti. Kişi bunun üstüne oturarak batmaktan kurtluacaktı. Kişi artık uçamayacağı için Tanrı Kara Han dünyayı yaratmak istedi. Suyun dibine dalarak toprak çıkarmasını kişiye buyurdu. Kötü düşünceden hâlâ vazgeçmeyen kişi denizin dibinden toprak çıkarırken kendisi içinde gizli bir dünya yaratmak istediğinden ağzına biraz toprak sakladı. Kişi avucundaki toprağı su yüzüne serpince Tanrı Kara Han toprağa 'büyü' diye buyruk verdi. Bu büyüyen toprak dünya oldu. Fakat aynı zamanda kişinin ağzındaki toprakta büyümeye başlayıp onu boğacak hâle geldi. Tanrı Kara Han 'tükür' diye buyruk vermeseydi boğulup gidecekti. Kara Han'ın yarattığı dünya dümdüzdü. Kişi tükürünce ağzından çıkan topraklar bu dümdüz dümyaya fırlayarak üzerinde bataklık, tepeler meydana getirdi. Buna kızan Tanrı Kara han bu itaatsiz kişiye 'Erlig' (Şeytan) adını verdi ve onu kendi ışık âleminden kovdu. Bundan sonra yerden dokuz dallı bir ağaç bitirerek her dalın altında bir adam yarattı. Bunlar dokuz insan ırkının ataları oldular. Erlig bu insanların bu kadar güzel ve iyi olduklarını görünce insanların bu kadar güzel ve iyi olduklarını görünce Kara Handan onları kendisine vermesini istedi. Kara Han vermedi. Fakat Erlig onları kötülüğe sürükleyerek kendisine çekebiliyordu. Kara Han insanların bu akılsızlığına,Erliği kanmalarına kızarak onları kendi başlarına bıraktı. Erliği yer altındaki karanlıklar dünyasının üçüncü katına kovdu. Kendisi için de on yedinci kat göğü yaratarak oraya yerleşti. İnsanları korumak için de meleklerden birini gönderdi. Erliğ bu güzel göğü görince o da kendisine bir gök yaratmak için Kara Han'dan izin aldı. Kendi göğüne tebaasını,yani kandırdığı kötü ruhları yerleştirdi. Erliğin tebaası Kara Hanınkilerden daha iyi yaşadıkları için Tanrı Kara Hanın canı sıkıldı. Meleklerinden birini göndererek Erliğin göğünü yıktırdı. Bu gök yıkılıp dünyaya düşünce yıkıntılarından dağlar,boğazlar,ormanlar meydana geldi. Kara Han,Erliği dünyanın en derin katına sürdü. Bu güneşsiz, aysız yıldızsız yerde dünyanın sonuna değin oturmasını buyurdu. Tanrı Kara Han on yedinci kat gökten kâinatı idare etmektedir. On altıncı kat gökte 'Bay Ölkün', Altın dağda,altından bir tahtta oturur. Yedinci katta 'Gün Ana',altıncı katta 'Ay Ata' oturmaktadır.



Yaratılış destanı bugün Altay Türklerinde yaşamaktadır. Altay Türkleri,Türklerin en geri kalan bölümüdür. Onlardaki bu destan,tabii,en eski şekideln değişmiş bir halde bize gelmiştir. Çünkü ancak on dokuzuncu asırda tesbit olunmuştur. Fakat buna rağmen Türklerin orjinal düşüncelerini göstermek bakımından çok değerlidir. Burada dikkate alınacak noktalar şunlardır:



1- Türklere göre kâinatı yaratan bir tek kuvvet vardır. Kâinat sudan ve topraktan yapılmıştır.

2- Kadın hayatta mühüm unsurdur. Tanrı Kara Han'a yaratmak ilhamını bir kadın olan 'Ak Ana' verdiği gibi ikinci derecede iki Tanrı olan 'Gün' ve 'Ay' dan daha üstün olan 'Gün' de kadındır.

3- Şeytan çok büyük kudretlere malik olmakla beraber esas itibari ile insandır. Hiç bir zaman Tanrı Kara Han'a denk kuvette değildir.

4- İnsanlar bir ana babadan üremiş değildir. Dokuz ayrı ırk vardır ki ataları ayrı insanlardır.



Saka Destanı



Sakalar en eski Türkler olduğu için bunlara ait destanlar,en eski Türk tarihinin izlerini taşımaktadır. Saka destanı milâddan önceki 7 -4 'üncü asrıların vukuatına aittir ve iki parçadır: 'Alp Er Tunga ' ve 'Şu' parçaları.



Alp Er Tunga Destanı



Türklerin 'Alp Er Tunga' veya 'Buku Han' yahut 'Buka Han' dediği bir destan kahramanları vardır. Fakat bu destanın Türkler tarafından yazılmış şekli daha ele geçmemiştir. Kaşgarlı Mahmudun kitabında bazı manzum parçalar vardır ama bunlar Alp Er Tunga vukuatına ait olmayıp onun hakkında yazılmış sagu yani mersiyelerdir. Fakat Alp Er Tunga destanının İranlılar tarafından tesbit edilen parçaları elimizdedir. İranlılar bu Türk kahramanına Afrâsiyâb derler. Acem şairi Firdevsi, İran'ın destanı tarihi olan Şehnâme adlı büyük eserini yazarken Afrâsiyâb'tan çok bahsetmiştir. Afrâsiyâb'a ait parçaları yazarken Firdevsi yalnız İranlılar arasındaki rivayetleri değil, Türkler arasındaki rivayetleri de görmüştür. Çünkü Firdevsi,Türk padişahı olan Gazneli Mahmudun sarayında ve bir Türk muhitinde bulunuyordur. Zaten Şehnâmede Türk kahramanlarına ait isimlerden bir takımının halis Türkçe olması da bunu isbat eder. Bunula beraber Alp Er Tungaya ait rivayetler, Türklerle Acemler arasında,hiç şüphesiz,birbirinden farklı şekilde yaşıyordu. Hele Türklere ait isimlerin çoğu İran rivayetlerinde acemleştirilimişti. Mesela Türk rivayetlerindeki 'Alp Er Tunga' Acem rivayetlerinde Afrâsiyâb olduğu gibi,Alp Er Tunganın kızının adı 'Kaz' dır. Acem rivayetlerindeki iki kızının adı ise 'Ferengis' ve 'Menije' dir. Buna mukabil İran rivayetinde Alp Er Tunga oğullarından birinin adı Kara Han,bir kahramanın adı da Demürdür. Yani halis Türkçe isimlerdir. Asırlarca birbiriyle çarpışmış iki milletin destanlarının da birbirine tesir etmesi gayet tabiidir. Aşağıda hülâsasını verdiğimiz Alp Er Tunga destanı Şehnâmeden alınmıştır. Yalnız Afrâsiyâb ve Agrîres isimleri yerine Türkçeleri olan Alp Er Tunga ve Alp Arız konmuştur.



İran padişahı 'Minûçehyr'in ölümünü haber alan Turan padişahı Peşeng, İran aleyhinde savaş açmak için Türk ulularını topladı: İranlıların bize yaptıklarını biliyorsunuz. Türk'ün öç alma zamanı gelmiştir dedi. Oğlu 'Alp Er Tunga'nın içinde öç duyguları kaynadı. Babasına : 'Ben arslanlarla çarpışabilecek kişiyim, İrandan öç almalıyım ' dedi. Boyu selvi gibi,göğsü ve kolları gibi idi. Fil kadar güçlü idi. Dili yırtıcı kılıç gibi.idi.



Savaş hazırlıkları yapılırken Türk padişahının öteki oğlu 'Alp Arız' saraya gelip babasına: 'Baba! Sen Türklerin en büyüğüsün.Mînûçehr öldü ama İran ordusunun büyük kahramanları var. İsyan etmeyelim. Edersek ülkemiz yıkılıp gider' dedi. Peşeng, oğluna şöyle cevap verdi: 'Alp Er Tunga avda arslan,savaşta savaş filidir.Bahadır bir timsahtır. Atalarının öcünü almadır. Sen onunla birlikte ol. Ovalarda otlar yeşerince ordunuzu 'Amul'a yürütün. İranı atlarınıza çiğnetin. Suları kana boyayın...



Baharda Türk ordusu Alp Er Tunganın buyruğunda İran üzerine yürüdü. Dehistan'a geldi. İki ordu karşılaştı. Türk kahramanlarından Barman İrnalılara doğru ilerleyip er diledi. İran kumandanı ordusuna baktı. Gençlerden kimse kıyışamadı. Yalnız kumandanın kardeşi Kubâd atıldı. Fakat yaşlıydı. Kardeşi ona dedi ki: 'Barman genç,arslan yürekli bir atlıdır.Boynu güneşe kadar uzanmıştır. Sen yaşlısın.Kan,ak saçlarını kızartırsa yiğitlerimiz ürker'. Fakat Kubâd dinlemedi: 'İnsan av,ölüm onun avcısıdır' diyerek savaşa çıktı. Barman ona: ' Başını bana veriyorsunuz.Biraz daha bekleseydin daha iyiydi. Çünküz zaman zaten senin hayatına kasdetmiştir.' dedi. Kubâd: 'Ben zaten dünyadan payımı almış bulunuyorum'diye karşılık vererek atını saldırdı. Sabahtan akşama kadar uğraştılar. Sonun da Barman kargı ile Kubâd'ı devirerek zaferle Alp Er Tunganın yanına döndü. Bunu görünce İran ordusu ilerledi. İki ordu birbirine girdi. Cihanın görmediği bir savaş oldu. Alp Er Tunga üstün geldi. İranlılar dikiş tutturamayıp dağıldılar. İran padişahı iki oğlunu memlekete göndererek kadınları Zâve yollattı.